Przegląd Mleczarski 1/2023 - Serwatka jako nutraceutyk naszych antenatów
Nutraceutyki (połączenie słów: nutrition – żywienie i farmaceutical – farmaceutyczny) to składniki, którym przypisuje się działanie odżywcze i zdrowotne. To każda substancja biologicznie aktywna, która powinna wzmacniać bądź osłabiać funkcje fizjologiczne i metaboliczne organizmu, a tym samym korzystnie wpływać na organizm.
Związki te występują w formie samodzielnych składników pokarmowych, suplementów diety lub jako element produktów spożywczych. Popularne obecnie substancje czynne nutraceutyków to, m.in.: polifenole (np. kwas alfa-linolenowy, znany także jako ALA lub kwas omega-3), likopen, sulforafan, lignany, karotenoidy, witaminy, enzymy (np. koenzym Q10), sterole i stanole czy też saponiny, kwas fitynowy, fitosterole oraz kwasy fenolowe.
Nutraceutyki, nazywane też żywnością funkcjonalną, aby trafić do naszej diety, przechodzą często długi proces produkcyjny. Do tej pory najczęściej wykorzystywane są wyciągi z roślin, ekstrakty oraz preparaty, w których składzie znajduje się wyizolowany składnik o konkretnym działaniu. Pomimo ciągłego rozwoju biotechnologii to ekstrakcja jest wciąż najlepszą metodą ich pozyskiwania. Największym konsumentem nutraceutyków na świecie są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, gdzie ich rynek co roku jest wart ponad 30 mld dolarów [1, 4, 21, 25].
Nutraceutyki pojawiły się na początku lat 90. minionego wieku i dedykowane były początkowo dla osób z zaburzeniami wynikającymi z niewłaściwej diety (także z niedożywienia), jak również dla tych, które z określonych przyczyn winne spożywać w zwiększonych dawkach wskazane substancje czynne farmakologicznie. Cytowana poniżej literatura dowodzi, iż już co najmniej od epoki renesansu w powszechnym obiegu znajdowały się preparaty, które spełniały kryteria przyjęte dla współczesnych nutraceutyków. Tak często bywa, że nauka odkrywa na nowo pewne prawa, zjawiska tylko pod zmienioną nazwą.
Serwatka obok wody, octu, wina, mleka, piwa i miodu była często stosowana jako nośnik (rozpuszczalnik) szeregu składników (przeważnie ziołowych) stosowanych powszechnie w medycynie wieków minionych. Procedury terapeutyczne przewidywały, zarówno jej wewnętrzne, jak i zewnętrzne zastosowanie. W dietetyce była docenianym środkiem spożywczym – głównie jako napój orzeźwiający i chłodzący. Stosowana była także powszechnie w wielu zabiegach kosmetycznych.
Skład chemiczny serwatki, a zatem jej istotne cechy jakościowe, zależy od właściwości wyjściowego surowca, rodzaju wyrabianego produktu i sposobu wydzielania białek z mleka. Wymieniano różne rodzaje serwatek w zależności od przyjętego kryterium podziału. Podstawowym wyróżnikiem było mleko: krowie, kozie lub owcze. Dopiero od przełomu wieków XVIII i XIX zaczęto wyraźnie odróżniać serwatkę „słodką” od „kwaśnej”. Obok podpuszczki i samoukwaszania mleka w pozyskiwaniu serwatki powszechnie stosowano ocet oraz wino. W wielu przepisach zalecano stosowanie także: musztardy, ałunu/hałunu (nazwa ogólna nieorganicznych uwodnionych soli podwójnych, powstałych z połączenia siarczanu glinu, żelaza lub chromu z siarczanem metali alkalicznych lub z siarczanem amonu – przypis aut.), piwa, szczawiu, chrzanu, rzeżuchy, gorczycy, chleba oraz szeregu „fruktów” (np. cytryn, jabłek, śliwek, rodzynek, porzeczek, brzoskwiń, czy owoców róży) lub wybranych ziół. Wymieniana jest serwatka, którą można nazwać rekombinowaną – to cukier mleczny lub proszek serwatkowy rozpuszczony w wodzie [14]. Powszechnym zaleceniem było klarowanie z wykorzystaniem białka jaja kurzego lub „kleju rybiego” (klej o charakterze białkowym, otrzymywany ze skór i resztek ryb – przypis aut.).
Przytaczane teksty uszeregowano chronologicznie i podano foliację (numerację kart) lub paginację (numerację stron) ich występowania w cytowanej publikacji. Tam gdzie to możliwe zachowano oryginalną pisownię, a dla renesansowych tekstów dokonano transliteracji z pisma gotyckiego w odmianie zwanej szwabachą na współczesny alfabet.
Przeprowadzona kwerenda na temat znaczenia serwatki w apteczkach naszych przodków ma charakter bardzo ograniczony i odnosi się do wybranej grupy reprezentatywnych tekstów.
1568 rok, Marcin Siennik – „Herbarz, to jest zioł tutecznych, postronnych y zamorskich opisanie…” [19]
Polna Ruta (List 63)
Też Sok polney ruty* s koźią serwatką / a przymieszay knim trochę prochu mirabelanorum** / a tego się napijay / krew czyści y cżwartacżkę (postać malarii, w której napady gorączki następują co czwarty dzień – przypis aut.) oddala.
Chmiel (List 88-89)
Sam chmiel nie ma być cżęsto pożywany / abowiem otwiera krwawnice / a przetho ma być kniemu przymieszano trochę dragantu (masa z cukru, żelatyny i wody – przypis aut.) abo trochę mastyki (aromatyczna żywica otrzymywana z drzewa mastyksowego – przypis aut.) abo spitki (autorzy nie potrafią jednoznacznie wyjaśnić tego określenia) / abowiem thy rzecży oddalaią iadowitość od chmiela / a czinią ij barzo dobrym a pożytecżnym / thakże y serwatka iesth dobra gdy ij włożysz w nie na noc / abo powarzysz trochę.
Pandekta (autor traktatów med. – przypis aut.) mowi o chmielu / iż chmiel wywodzi s ciała kolerę żołtę / a krew czyści y zapalenie krwie chłodzi / a gdy namoczysz chmiel w serwathce na noc / przez siedm abo ośm godzin / a tey serwatki sie napijay ciepło.
Też sok chmielowy z serwatką abo z wodką mleczową*** iest dobry na żołthą niemoc / y naprzeciwko bolączkam gorącym wątrobnym…
Świni pysk* abo mnich* (List 151-152)
Naprzeciwko źimnicy ktora bywa czwartego dnia z wysuszenia innych wilkości / warzyć to ziele z kanią przędzą* / z ielenim ięzykiem* z dziewanną* / szwesthek (swestka, czyli śliwka węgierka – przypis aut.) slodkich przyłożyć / a ten syropek pić / y też takie przecżyśćienie obierać masz. Naprzód weźmi serwatki koziey / warz w niey lakrycyę* / fiołki / rozynki / po tym dopiero weźmi mirobolani emblicy** / a warz ie w tey serwatce co w niej wrzała lakrycya / z fiołkami / z rozynki / a thę serwatkę potym piy.
Na popadanie ciała / a zwłaszcza lica (List 248)
Weźmi Koźiey serwatki / Liliey Białey / Cytwaru (cukru – przypis aut.) poł libry / Waynstinu (weinstein, czyli kamień winny – przypis aut.) palonego także / korzenia Wężownikowego* trzy łoty / zmieszay społem / a day ukisieć przez ośm dni / potym wypal a tego używay na ty rzeczy.
Piegi zgania (List 360)
Kto pije serwatkę / giną mu piegi.
Na trąd y Węgry rozmaite (List 361)
Gdy sie trąd pocżyna / nalepiey naprzod krew puścić z lewey ręki mediany / wtorego dnia z prawey / dać mu zawżdy serwatkę koźią / nawarzywszy w nie polney ruty…
Wątroby cżłonku przednieyszego / po sercu lecżenie (List 367)
Kwiecie bzowe świeże z koźią serwatką warzone pić / iest wyborne lekarstwo / pragnienie gasi / żyły wątrobne czyści / mocż przywodzi / a kto tego zwyczai sie pożywać / rodzi mu sie wesele / a znamienitą pomoc daią tym ktorzy maią suchoty / albo ktore morzy kolera albo melankolia.
Zołtey niemocy leczenie (List 373)
Glisty suche ziemne starte w proch dać pić z winem albo z serwatką / wszystkę kolerę mocżem wyprowadzi.
1581 rok, Woyciech Ocko – „Przymiot” [12]
Zatkanie urynnego meatu (dróg moczowych – przypis aut.) (str. 448-449)
A iż ta wada w pęcherzu sye być pokazuie / z mleka iniecyą albo cristery (lewatywa – przypis aut.) uczynić… Jeśli krew albo sama albo z ropą / tedy że tam wrzód y zranienie / abstergentia (wycieranie – przypis aut.) / y przez usta / y przez pędent (autorzy nie potrafią wyjaśnić tego określenia) daiąc: A mianowicie inter alimentosa medicamenta (wśród środków spożywczych – przypis aut.) / używają tacy mleka oślego / albo koźiego / albo kobylego / albo serwatki kładąc w nie fumum terrę („zadymiona / palona ziemia” – przypis aut.) / epithimi (tymianek lub jego kwiat – przypis aut.) (…). Ale lepszego nic iako same mleko / iesli koza dobrze pasiona / tym co ma własności do kamienia / y do uryny prowadzenia będzie: bo iż wiemy że ona troplex substantia (potrójna substancja – przypis aut.) / to iest ser / masło / y serwatka w mleku / ranę / wrzód / y co iedno tam obrażonego / zatlij / otrze / wyczyści pośili / naturze sye nic nie uprzykrzywszy…
Wnętrzny smród (str. 470)
Mleka koziego prawie od cyca kiliszek / cukru białego szczubać. Serwatki / różaney wódki*** / po puł kiliszka / różey czerwoney szczubate / niech kęs pomoknie / a cukru przysypawszy będzie krystera (lewatywa – przypis aut.).
1591 rok, Piotr Umiastowski – „Nauka o morowym powietrzu…” [23]
Tyzanna (odwar z ziół lekarskich – przypis aut.) dla pocenia (List 78)
Po braniu lekarstw purguiących (przeczyszczających – przypis aut.) / a choćby ich też nie mogł brać / iednak do lekarstw ktore gorącość miarkują / y wnętrzności oćieraią / y pośilaią / udać się / iakoż używanie serwatki koźiey wielce Awicennas (autor traktatów med. – przypis aut.) zaleca / ktora serwatka ma te wszystkie własności w sobie / ktorem pomienił…
1595 rok, Marcin z Urzędowa – „Herbarz polski to iest o przyrodzeniu zioł…” [10]
Mleko (str. 443)
Serwatka z mleka ma więtkszą moc purgować żywot / a tak dobrze ią dawać pić / którzy maią melancolię / padające niemocy tredowaciny / krosty / świerzbie / y białe krostki po ciele.
1679 rok, Jakub Kazimierz Haur – „Ziemiańska generalna oekonomika…” [6]
Na Lekarstwa Nabiały (str. 130)
Serwadka. Na ogorzelinę dobra zmywszy się znią, a potym w godźinie y daley zmyć Rzeczną wodą, czyniąc to kilka razy. Ospa gdy się dostawa, y przysycha, myć się y letno kompać w niey może, nie dopuści barzo ćiała dźiurawić y płeć gładką psować…
1693 rok, Jakub Kazimierz Haur – „Skład albo skarbiec znakomity sekretów oekonomiey ziemianskiey…” [7]
Gdy się w kim ze zbytniego upicia zaymie Gorzałka (str. 421-422)
Prawie taki Człowiek nieiakim iest wizerunkiem piekielnika, gdy z niego ustami, nożdrami, y uszyma, zpodniaty Bachusa nienasyconego, obaczy straszny podniecony Płomień; na ten czas gdy się na wnątrzu w kim od zbytecznego picia zapali Gorzałka, albo zdobrowolnego obżarstwa, albo też przymuszenia niediscretney companiey taki kto popełni zbytek… Remedia, są na to z proby pewney doświadczenia; co predzey za tym widowiskiem y przypadkiem wlać takiemu Krowi, albo Kozi serwatki z kwarte w gardło, a in defektu serwatki, uryny od Niewiasty na tosz użyć, ktora iest pomocą i ratunkiem, w tym momencie, że ten płomień y zapalenie zaraz ugasi, y uśmierzy, a potym tego Człowieka aby sie w tym niezabił, trzeba go ruszać, obracać y trzeźwić, puko do siebie nie przyidzie.
1719 r, Apolinary Wieczorkowicz – „Compendivm Medicvm Avctvm…” [26]
O Parchach (str. 488)
Weś serwatki koźiey, warz w niey polną Rutę*, polną Dryakiew*, Podrożnik*, korzenie Paprotki dębowey*, korzenie Kopru włoskiego*, Szparagowego*, przydawszy Senefu (rodzaj musztardy – przypis aut.), y Ciemierzyce czarney* korzenia, przecedziwszy niech chory piie codzień na czczo po kwaterce, y daley.
O Enemach, albo Klysterach (str. 491)
Klister albo Enema (lewatywa – przypis aut.), iest likwor który Szyryngą (strzykawka – przyis aut.), albo pęcherzem przez pośladek w kiszki wlewają, a ten robi się według potrzeby rożnych defektow, iako to warząc ziela, także robi się z wodek***, z Sokow, z mleka, z serwatki, z rosołow, z wina, &c.
1772 rok, Paweł Jan Biretowski – „Wiadomość ciekawa…” [3]
Żyta (str. 5-6)
Przeciwko kolce, y srogiemu gryzieniu w żywocie z przebrania, y wylania zółci, namoczyć osrzodkę (środek chleba, bez skórki – przypis aut.) chleba rżanego w studzienney wodzie lub w serwatce potym go cukrem posypawszy dać do iedzenia choremu.
Chmielu Lupulus (chmiel zwyczajny – przypis aut.) moc y skutki (str. 111-112)
Wrzody, y szpetne krosty goi, wierzchołki jego warząc, y pijąc a ieszcze lepiey w koziey serwatce, przydawszy polnej ruty*, boraku*, ięzyka wołowego*, piołunu, podróżniku*, i pić to na czczo, y na noc.
W teyże serwatce koziey z ziołami przerzeczonymi go warząc y piiąc, piegi zgania, zmazy wszelakie na ciele wychędaża, żołtaczkę, y zieloność ciała zpędza, krwi zapalenie w zyłach gasi czerwoność z siniałością sprosną z twarzy zpędza puchlinę zaskórną, z flegmy, z suchotami złączoną, stolcami wywodzi, kłocie w bokach, a osobliwie w prawym wygania, piersi y płuca wychędaża.
1793 rok, Jakub Kazimierz Haur – „Ekonomika lekarska…” [8]
Sposoby do leczenia bolu, i kamienia w nerkach (str. 56)
Serwatka kozia warzona, z ziołami należytemi; przydając do niey Oleyku Migdałowego, i co dzień piiąc, iest skuteczna.
Sposoby do leczenia Paroxyzmu (str. 103)
Lapis Medicamentofus (kamień leczniczy – przypis aut.), w serwatce, albo w wodzie rospuszczony przykładany iest nayosobliwszy.
Na Pedagrę (str. 105)
W serwatce ciepłey ręce i nogi moczyć, wyiąwszy, nie ocierać, aż oschnie: drudzy przydaią zioła niektore do serwatki.
Stolcow zatwardzenie albo Konstypacya (obstrukcja, zaparcie – przypis aut.) (str. 154)
Weź serwatki słodkiey, świeżo z mleka słodkiego zrobioney kwartę, włoż do niey Polipodium, to iest: Korzonkow Paprotki dębowey* drobno pokrajawszy garśc, warz powoli zgodzinę, przecedziwszy wypiy z rana połowę ciepło, drugą połowę w godzinę, lubo w pułtorey, czyń tak co dzień, wprawisz naturę w zwyczayną powinność.
Suchoty (str. 162)
(…) także kąpiel serwatczana dobra, z mleka ieszcze lepsza; iednak te kąpieli w ten czas są dobre, poki ieszcze choroba nie iest bardzo wkorzeniona, i chory iest przy siłach.
1795 rok, Maciej Tukało – „Apteczka domowa…” [22]
Serwatka musztardowa na kaszel (str. 161-162)
Weźmiy sześć kwaterek mleka świeżo udojonego, przystaw do ognia y za pierwszym zawrzaniem, wley trzy łyżki stołowe musztardy świeżo zrobioney. Potrzymay na ogniu, żeby ieszcze razy kilka zawrzało; przecedź potym przez gęste płótno. Ta serwatka musztardowa, która iest na iedną dozę, czyli na iedno zażycie, powinna się brać naczczo przez trzy, lub cztery dni dzień po dzień, y w wieczor spać idąc. Jest to wyśmienite lekarstwo przeciwko kaszlowi z humorów kleiowatych pochodzącemu, przeciwko dychawicy wilgotney, y zawadom płuc pochodzącym z gęstości humorów płucnych.
Sposób robienia na prędce i klarowania Serwatki (str. 214)
Weźmiy mleka świeżo udojonego od krowy, przecedziwszy przez chustę wley do garka polewanego, postaw na żarze, wley trochę octu, albo wina, albo soku z cytryny lub szczawiu wyciśnionego albo wsyp trochę kremor tartari (wodorowinian potasu – przypis aut.), mieszay mleko łyżką, które zagrzewając się zacznie się zsiadać, przecedź przez chustę serwatkę; którą klarować tak będziesz; weźmi białek od iaia, zbiiay go w iakim naczyniu przydawszy iedną lub dwie filiżanki serwatki, i trochę kremotartari po mocnem zbiciu, wley wszystko do pozostałey serwatki; którą postawisz znowu na żarze, niechay wre przez kilka minut, odstawszy od ognia filtruy przez bibułe, serwatka na ten czas będzie klarowna i koloru zielonawego.
1802 rok, Christoph Jakob Mellin – „Lekarstwa domowe…” [11]
Serwatka hałunowa (str. 12)
W długo trwałych i mocnych upławach Kobiet, które pociągają za sobą osłabienie sił, znaczną czyni przysługę serwatka z hałunu. Następującym zaś otrzymuie się sposobem: Bierze się kwarta mleka, gotuje się wraz z dwoma Kwiatami proszku hałunowego, potym gdy się zsiędzie, potrzeba przez chustkę przecedzić. Serwatka ta pije się co dwie godziny po filiżance z Cukrem lub bez Cukru, letnio lub wcale wystudzoną. Gdyby zaś Gorączka i Krwi cieczenie z upławami Krwawemi miały nastąpić, potrzeba się wstrzymać od dalszego zażycia.
Serwatka (str. 115-117)
Następującym przysposabia się sposobem: Gotuje się pewna ilość mleka, podług upodobania, a gdy to iuż kipieć ma, wciska się do niego tyle soku cytrynowego, albo winnego octu, ile potrzeba do zsiadłości onegoż, po czym przecedziwszy wyklarowane przez chustkę, albo bibułę, w czyste naczynie, zachowuje się dla potrzeby. Chcąc zaś serwatkę słodką otrzymać, przydaią się do kwarty dwa białka iaia rozbite piorem, lub drewnianym pręcikiem, potym pogotowawszy to wszystko ieszcze przez kilka minut, znowu przecedzić należy.
Serwatka naturalna iest nayprzyiemnieysza i nayzdrowsza; lecz w niedostatku tey, na sztuczney przestać należy. Lecz i ta nawet małym dzieciom za napoy ordynaryjny zamiast mleka wybornie dawana bydź może letnio i zimno. Używana w wszystkich prawie chorobach iest skuteczną, gdyż soki delikatnemi czyni, nieczystości wypędza, wolny odchod utrzymuje i t.d. można iey do enem używać.
Chcąc serwatkę winną otrzymać, przylewa się do garca wrzącego mleka, poł kwarty wina, po czym przegotowawszy to ieszcze raz, wyklarowane przecedza się. Tego sposobu można Amatorom wina i gorzałki w przypadku ich rozchorowania się pozwolić, tudzież chorym z gorączki do siebie przychodzącym, ktorzy lękają się pić wina, na koniec chorym ktorych naturalne siły nie wystarczają do pokonania choroby, lecz to tylko pod dozorem Doktora.
1829 rok, „Rozmaite serwatki uleczające”. [w]: Piast Czyli Pamiętnik Technologiczny (str. 148-153) [17]
Serwatka słodka
Świeżo doione mleko krowie lub kozie, parując do ostatka na wolnym ogniu w naczyniu cynowem, przy ustawicznem mięszaniu, zostaje się wreszcie proszek tłusty żółtawy. Na ten leie się tyle wody, wiele było mleka, a przegotowawszy, przecedza się przez chustę.
Takowe serwatki są tłuste i bardziey posilne niż zwyczayne. Daią się suchotnikom, a zwłaszcza takim, którzy mleka znieść nie mogą, i małym dzieciom, za napóy ordynaryjny w miejscu mleka.
Inny gatunek słodkiey serwatki
Rozbiia się białko od iaia (na każde pół kwarty mleka, dwa lub trzy białka), mięsza się z mlekiem i przystawia do ognia, aby się razem zagotowało. Albo też, kley rybi rozpuszcza się w gorącey wodzie, potem dodaie się do mleka i razem gotuie. Białko lub kley rybi, i grube części mleka, łączą się z sobą i na dno opadają, a zostaiąca na wierzchu czysta serwatka, przecedza się przez płótno.
Serwatka kwaśna
Zagotować iakąkolwiek ilość mleka, a gdy iuż będzie miało się zbiegać, dodać do niego tyle soku cytrynowego lub octu winnego, ile potrzeba aby się zwarzyło. Na pół garnca trzeba zazwyczay trochę więcey, niż łyżkę stołową: potem czysty płyn przecedzić przez chustę do czystego naczynia.
Jeżeliby serwatka zbyt była kwaśna, wrzucić trzeba cokolwiek proszku z raczych oczu, skorup od iay, lub z kredy pławioney, i dobrze zamieszać: alboli też w mieyscu soku cytrynowego i octu winnego, użyć do zbiegnięcia się mleka, podpuszczki cielęcey lub kawałka brzuszka (żołądka) cielęcego.
Chcąc, aby serwatka była iasna, trzeba ią białkiem od iay klarować. Na pół garca serwatki, bierze się białko od czterech iay, rozbiia się dobrze z serwatką, i przez kilka minut na wolnym ogniu gotuie. Potem zaściela się leiek płótnem czystem, na które położywszy parę arkuszy bibuły, serwatka przecieknie powoli i będzie tak jasna, iak woda źródlana. Takie serwatki przyiemnieysze są od nieczyszczonych, i mniey obciążaią żołądek.
Serwatka z renetami
Parę renetów lub innych przyiemnie kwaskowatych iabłek, w cienkie talerzyki pokraianych, gotuie się przez kwadrans z kwartą serwatki, zwarzoney sokiem cytrynowym (patrz serwatka kwaśna) przecedza się i dodaie do niey troszkę cukru. W mieyscu iabłek można użyć drobnych rozynków i suszonych śliwek katrynek.
Gotuiąc owoc róży dzikiey z mlekiem, to zbiegnie się, i otrzymamy serwatkę bardzo przyiemną skuteczną. Ta, iako i poprzedzające, może się używać w gorączkach żółciowych i zgniłych, po szklance co półtory godziny.
Serwatka winna
Do pół garca gotującego się mleka, wlać kwaterkę białego wina, i zamieszać dobrze, a gdy się mleko zetnie przecedzić.
Ta serwatka służy w gorączkach złośliwych nerwowych i zgniłych, iako też chorym przychodzącym do zdrowia po gorączkach zapalnych, a którzy wina pić ieszcze nie mogą.
Serwatka piwna
Gdy się świeże mleko zagotuie, dolać do niego czwartą część piwa dobrego i zamieszać: gdy się mleko zetnie, odcedzić serwatkę, i osłodzić troszką cukru lub miodu.
1837 rok, Jan Szyttler – „Kuchmistrz nowy czyli Kuchnia udzielna…” [20]
O Serwatkach (str. 55-57)
Serwatka chlebowa
Trzeba umyślnie upiec chleb na to bez soli, razowy, albo podsitkowy, zerznąć, ususzyć w piecu na rumiano, odważyć pół funta, nalać kwartą mleka, niech postoi kilka godzin, potem jeszcze wlać kwartę, odlać na sito, dodać łyżkę kawianą kremortartari, z nią gotować razy kilka, aby się zwarzyła, puścić na serwetę, i dawać do picia.
Serwatka fruktowa
Wziąć mleka dwie kwarty, skroić jabłek w cieńkie talerzyki dobrego gatunku, jeśli nie małe, sztuk trzy, zagotować dobrze, odstawić, gdy postoi przepuścić na serwetę – Można z białych porzeczek, tym sposobem i z brzoskwiń robić.
Serwatka z cytryny
Obetrzeć na tarce samą wierzchnią skórkę z cytryn trzech na cukrze, dodać do mleka, wycisnąć cytrynę, razem zagotować, a gdy się zwarzy, puścić na serwetę i używać.
Serwatka z rzeżuchą
Wziąć dwie kwarty mleka, dodać soku z rzeżuchy, utłuc rzeżuchę na miazgę, wycisnąć soku pół kubka, łyżkę kawianą kremortartari, zagotować, zwarzyć, przepuścić przez serwetę – chcąc rozbić trzy jajka białek, zmieszać z trochą wody – zagotować dobrze i przepuścić powtórnie na serwetę i używać.
1837 rok, Antoni Stanisław Waga – „Teorya gospodarowania wewnętrznego…” [24]
(…) lecz jeżeli kwaśne mleko cokolwiek zgrzejemy, a tem samem wystawiemy je na mocniejsze działanie kwasorodu, twarog zkurcza się jak białko w tęgą i nierozpuszczalną istotę, i pływa w przezroczystej serwatce.
Serwatka ta jest żółto zielonego koloru i słodkawego smaku, w którym jeszcze smak mleka uczuć można. Nie jest zupełnie przezroczystą, ponieważ zawiera jeszcze w sobie twarog i masło, które się odłączają w kształcie białej piany, jeśli się serwatka przez czas niejaki gotuje. Jeżeli pianę troskliwie zbierzemy a serwatka potem przez kilka godzin stać będzie ażeby się wyczyściła, stanie się przezroczystą jak woda i już nie będzie miała smaku mleka.
Do składu serwatki należy mała ilość kwasu octowego, cukier mleka i niektóre sole, jako fosforan magnezyi i żelaza złączony z fosforanem wapna. Fosforan w serwatce jest nierównie obfitszy, niżeli w innych cieczach zwierzęcych, co okazuje, jak mówi Foureroy (autor rozpraw nauk. – przypis aut.), iż natura chciała umieścić w najpierwszem pożywieniu zwierząt, stosowną ilość zasady czyli pierwiastku krwi do wzrostu i rozszerzenia części kościstych w pierwszych początkach życia zwierzęcia. Jeżeli w mleku nadto jest kwasu, wspomnione sole zostają się w serwatce, lecz kiedy niema w niem zawiele kwasu, sole osiadają razem z twarogiem. Wyjąwszy zatem cokolwiek octu i bardzo małą ilość soli, czysta serwatka składa się tylko z cukru w wielkiej ilości wody roztworzonego (str. 266-267).
(…) Serwatka z mleka kwaśnego, która się używa do pieczenia chleba pytlowego, lub dla trzody chlewnej, może być i dla ludzi zdrowym napojem, a otrzymana sztucznie ze słodkiego mleka, do najzbawienniejszych lekarstw się liczy. Gdy serwatkę z kwaśnego mleka gotujemy i pianę z niej zbieramy, staje się wprawdzie czystą, uwalnia się od masła i twarogu, ale znajdujący się w niej kwas odbiera jej łagodny i słodki smak, który serwatkę z świeżego mleka szczególniej cechuje. Aby takową otrzymać, bierze się mleko, które najwięcej 9 godzin po wydojeniu stało; po zebraniu śmietanki, ogrzewa się miernie, i przydaje się do jednego dzbanka około pół łóta kremortartary, albo łót dobrego octu, albo 6 łótów kwaskowatego wina, albo kawałek podpuszczki cielęcej; potem gdy się zsiądzie, cedzi się przez sukno. Kwas, który do zsiadania służy, nieznajduje się w serwatce, ponieważ się z serem połączył. Ażeby serwatkę zupełnie wyczyścić, przystawia się ją jeszcze raz do ognia, miesza się z nią białko ze dwóch jaj na pianę ubite, i jeszcze raz się cedzi. Wtenczas do leczenia staje się wyborną (str. 319).
1860 rok, Benjamin Rosenblum – „900 najlepszych środków domowych…” [16]
Suchoty (str. 67)
Sok wyciśnięty z bluszczu poziomego* (hadera terrestris), z mlekiem albo serwatką w wielu przypadkach z pomyślnym skutkiem miał być dawany.
Kolka (str. 124)
Soku cytrynowego łyżka z rumiankiem lub migdałowym olejkiem zażyta, tudzież serwatka, albo nareszcie i zwyczajna świeża woda, zalecają się szczególnie w kolce ze zbytecznego wylania się żółci powstałej.
Żółtaczka (str. 131-132)
Żółtka od surowych jaj, codziennie z rana w ilości 2-3 na czczo przełykać albo też z wodą cukrem osłodzoną, roztworem nadwinianu potażu (cremor tartari) lub takąż serwatką, zmieszane zażywać.
Przeciw żółciowym kamieniom zaleca się: szpinak, szczaw, kapusta, pietruszka, jarmuż i t. p. jarzyny codziennie do stołu, niemniej soczyste owoce, jak maliny, poziomki, wiśnie, agrest, morwy itd. Obficie używane i nareszcie na wiosnę świeża serwatka wraz ze świeżym sokiem jarmużu, krwawniku*, ziół mlecza, osłodzona miodem za napój.
Choroby naskórne (str. 189)
(…) kwaterka mleka z sokiem cytryny zmięszana przystawia się do ognia, i po zagotowaniu od opadającego twarogu za pomocą cedzidła z cienkiego płótna oddziela. Utworzona tym sposobem serwatka, miesza się z kilką kroplami winnego spirytusu, i do przemywania twarzy rano i wieczorem używa.
Do wybornych także środków przeciw opaleniu cery od letnich słońca promieni, należy chrzan roztarty, który się octem winnym nalewa, i przez dni czternaście, przy mocnem i częstem mąceniu płynu, trawieniu poddaje. – Płyn takowy zmięszany z czwartą częścią wrzącego mleka, tworzy serwatkę, która się odcedza, klaruje i w zamkniętych butelkach do użycia zachowuje.
1862 rok, Józef Orkisz – „Zdroje lekarskie w Salzbrunn i Szczawnicy” [14]
Aby sporządzić serwatkę w celu lekarskim, rozmaitych używamy sposobów, stosownie do zamiaru przez lekarza dokonać się mającego. Robiemy ją za pomocą podpuszczki, soku cytrynowego, kwasu winnego, wina reńskiego, tamarindów, ałunu, gorczycy. Stosownie więc do tego, serwatka rózne otrzymuje nazwiska. I tak mamy: Serum lactis dulce, citratum, tartaricum, vinosum, tamarindinatum, sinapinum. Serwatkę, którą za pomocą podpuszczki sporządzamy, nazywamy słodką i takową do użycia lekarskiego pospolicie używamy.
Zwyczajnie na 2 kwarty mleka bierze się podpuszczki ½ łóta, soku cytrynowego łót 1 (ok. 12,8 g – przypis aut.), kwasu winnego 2 skrupuły (1,25 g – przypis aut.), wina reńskiego 4 uncye czyli 8 łyżek stołowych, tamarindów (owoce drzewa tamaryndowca – przypis aut.) 2 łóty, ałunu ¼ łóta, gorczycy przetłuczonej 2 łóty, kremortartari ¼ łóta.
Jeżeli do robienia serwatki używamy tyle tylko substancyi ścinającej, ile do zupełnego skrzepnięcia potrzebuje, otrzymujemy serwatkę słodką; ta w niczem nie różni się od serwatki słodkiej za pomocą podpuszczki robionej: w przeciwnym razie serwatka będzie kwaśną. Aby więc pozbawić ją kwasu, dodajemy doń małżów palonych (concha praeparata), magnezyi i t. p. którą po odstaniu cedzić należy, i taka nazywa się serwatka odkwaszona (ser. dulcificatum). Chcąc zaś pozbawić serwatkę wszystkiego twarogu, należy ją klarować, to jest dodać stosowną ilośc białka na pianę ubitego, z serwatką zmieszać, razem zagotować, i znowu przecedzić, przez to robi się zupełnie przezroczystą. Niektórzy lekarze dodają do serwatki rozmaitych ziół aromatycznych, a to do rozmaitego celu jaki przez takową otrzymać zamierzają.
Wspomnieć tu jeszcze wypada o serwatce sztucznej (ser. artificiosum), która się robi rozpuszczając 6 drachm cukru mlecznego w funcie wody, dodawszy doń 1 uncyę cykru zwyczajnego; albo też rozpuszcza się w wodzie proszek serwatczany (Petit lait en poudre), który składa się z cukru mlecznego, dwa razy tyle cukru trzcinowego i jednej części gumy arabskiej na proszek utartej (str. 163-164).
Serwatka dobra, aby była przydatną do użytku lekarskiego, powinna być w smaku słodkawo przyjemna, ani kwaśna, ani przydymioną, zawsze jednakowej własności.
Rozmaite robienia sposoby podają nam autorowie. Pochodzi to po największej części od zwyczaju miejscowego od dawana już zaprowadzonego, który tak łatwo wykorzenić się nie da (str. 166-167).
Serwatka należy do rzędu lekarstw, które powolnie i prawie niewidocznie działając, sprawiają skutki niezaprzeczone, żadnem innem lekarstwem zastąpić się niedając. Posiada własności rozpuszczające, rozrzedzające i chłodzące, a przytem zwolna odżywia, poruszenia gorączkowe łagodzi i uspokaja. Dla tej więc przyczyny używaną bywa z korzyścią: w gorączkach żółciowych, zapalnych i gastrycznych, w gorączkach z owrzodzenia organów wnętrznych pochodzących, tudzież w reumatyzmach i artretyzmach zastarzałych, a gorączką powolną połączonych; wielce jest pomocną w chorobach serca i hemoroidach, a szczególniej w dolegliwościach piersiowych różnego rodzaju, mianowicie zaś, w katarach pierśiowych długo trwałych, w kaszlach uporczywych, w chorobach krtani, w pluciu krwią, a nawet suchotach bądź grużołkowych w tak zwanej gruźlicy, bądź flegmistych lub ropiastych (str. 258-259).
1877 rok, „Encyklopedia rolnictwa i wiadomości związek z niem mających” [5]
Skoro lekarze używają w celach leczniczych serwatki słodkiej, lub też kwaśnej, nawet na ałunie przyrządzanej, to dlaczegóżby higieniści nie mogli zalecić ludowi wiejskiemu serwatki świeżo wytworzonej i ostudzonej, szczególnie w porze wielkich upałów, przy pracy, w czasie żniwa znojnego. Używając takiego napoju orzeźwiającego, chłodzącego, a zarazem posilnego, uniknęłoby się wielu chorób żołądkowych i kiszkowych, spowodowanych najczęściej użyciem na polu wody nieczystej, zaskórnej, z bagnistych miejsc lub płytkich studzien czerpanej (str. 376).
1877 rok, „Serwatki lecznicze” – Gospodyni wiejska [18]
Przetwór mleczny, pozbawiony sernika a nazywany serwatką, często też i w celach leczniczych używanym bywa. (…) Jest to więc tylko roztwór cukru mlecznego i soli, zawierający małą ilość tłuszczu. Działająca w sposób lekko przeczyszczający, serwatka zalecaną bywa w przewlekłych cierpieniach przewodu pokarmowego, organów oddechowych i tym podobnych przypadłościach. Używa się przez czas dłuższy, przy odpowiedniem uregulowaniu wszystkich dyjetetycznych warunków.
(…) W celu wyrabiania sztucznej serwatki należy:
- Do trzech kwart słodkiego mleka, dodać szczyptę kwiatu lub ziela przytulji* (Galium Verum), a gdy się mleko zetnie należycie, sklarować następnie i przefiltrować.
- Można również otrzymać serwatkę, dodając do pół garnca wrzącego mleka, nieco więcej niż łyżkę stołową kwasu cytrynowego, lub też parę jabłek kwaskowatych pokrajanych w talarki, śliwek, lub drobnych rodzynków. Kiedy mleko w gotowaniu zważy się należycie, oczyścić starannie z cząstek serowych za pomocą białka od jaj i przefiltrować. Osoby znajdujące się w stanie niedokrwistym, dla otrzymania serwatki z jabłek kwaśnych, takowe poprzednio na dwadzieścia cztery godzin nabijają żelaznymi gwoździami i dopiero zardzewiały w ten sposób owoc, pokrajawszy w drobne kawałki, kładą do gorącego mleka (str. 157-159).
1886 rok, Anonim – „Lekarz domowy…” [2]
Na kaszel i suchoty (str. 40)
Perz, na wilgotnych gruntach i jałowych, powyciągany i w cieniu ususzony, pokrajany i na zupę ugotowany, jest niezawodnym lekarstwem na kaszel lub suchoty, osobliwie gdy będzie w słodkiej serwatce gotowanym, i po dwa razy dziennie popijanym. Ten rozrzadza krew, służy na wątrobę, febrę i na puchlinę.
1896 rok, Izydor Poeche – „Apteczka częstochowska…” [15]
Serwatki są we wszelkich prawie chorobach pożyteczne, albowiem rozcieńczają soki, łagodzą ostrość, znoszą zatkania wnętrzności, utrzymują prawidłowy stolec i t. d. W długotrwałych chorobach używa się ich na wiosnę i latem jako kuracyi co dzień po ½, lub całej kwarcie i więcej przez 2, 4-6 tygodni; lecz nie należy niemi zbytecznie zalewać żołądka, inaczej go zwątlimy i osłabimy! Serwatka pije się przestankami zwykle przed obiadem, używając lekkiego ruchu i zachowując dobrą dyetę.
Serwatki są albo słodkie albo kwaśne. Te ostatnie otrzymuje się, ścinając mleko rzeczami kwaśnemi, albo gdy się same ścina. Gdy mleko jakiś czas postoi, kwaśnieje, cząstki maślane i serne zbiegają się i oddzielają od wodnistych, które stanowią serwatki, używane do lewatyw, albo za napój w chorobach, wymagających wiele wodnistego, chłodzącego i kwaskowatego napoju jak np. w gorączkach zapalnych i żółciowych (str. 42-45).
Na biegunki (str. 90)
Weź liścia makowego suszonego garść, pokraj, wlej wody, lub serwatki ½ garnca, skórki pomarańczowej suszonej pokrajanej szczyptę (albo cytrynowej), warz, a przecedziwszy, dawaj choremu często popijać po trosze (z unikaniem piwa).
Na ciężką, upartą dysenteryę (str. 91)
Weź kawałek gąbki, zmaczaj w rozpuszczonej smole, wysusz, utrzyj na proszek; przydaj rogu jeleniego* upalonego, ałunu ¼ części, zmieszaj i dawaj na raz po 2 skrupuły w winie lub słodkiej serwatce, w tym czasie chory ma pić odwar z jagieł przypiekanych i tłuczonych.
Na plucie krwią (str. 100)
Weź w cukrze smażonej róży wielkości orzecha laskowego, dodaj skrupuł olbrotu (substancja pozyskiwana z kaszalota – przypis aut.), przedniej mumii (sic! autorzy nie potrafią wyjaśnić tego określenia) ½ skrupułu zmieszaj, daj zażyć codziennie z rana, przytem ma pić chory słodką serwatkę, przewarzoną z zielem przetacznika, kwieciem dziewanny* i dzwonków*.
Weź ziela krwawniku*, podbiału*, przytaczniku*, płucniku*, konradku* po trosze, warz w serwatce, albo i w wodzie, przydaj rodzynków, przecedź i dawaj pić ciepłe dość często.
Na cholerę
Weź kwiatu maczku polnego, róży suszonej, korzenia tormentyli*, suszonych pigw, skórek pomarańczowych według potrzeby, warz w wodzie, przecedź i daj choremu pić, ile zechce, albo serwatkę, dodawszy do niej czystej saletry.
1901 rok, Edward Krzyżanowski – „Leki domowe zastosowane w chorobach ludzkich” [9]
Serwatka naturalna jest zdrowym i przyjemnym napojem i działa skutecznie u cierpiących na twardy żołądek. (patrz: liszaj, otrucie grzybami, roślinami ostremi, zatwardzenie).
Serwatka świeża jest dobrym napojem w chorobach gorączkowych, w róży, w żółtaczce, dla otrutych, uduszonych, gdy odzyskają przytomność, w zgniłych wrzodach (str. 245).
1972 rok, Józef Ondrusz, – „Pożywienie ludu cieszyńskiego” [13]
Serwotka, zwana też kapołką, odsączona z twarogu gasiła latem pragnienie. Używano jej również w medycynie ludowej jako skutecznego środka na kompresy, którymi okładano miejsca stłuczone lub opuchnięte (str. 189-190).
W grupie serwatek wykorzystywanych leczniczo lub prozdrowotnie trudno pominąć tę otrzymywaną w trakcie przerobu mleka owczego na sery podpuszczkowe. Żętyca to kolejne znaczące hasło wśród medykamentów wywodzących się z mleczywa. Na tyle obszerne, że może stanowić temat kolejnego artykułu.
___________________________________________________________________
* zioło/roślina lecznicza zawierająca substancje biologicznie czynne,
** mirabelanorum, mirobolani emblicy – może być to: owoc z różnych gatunków drzew rosnących w poł.-wsch. Azji (Emblica officinalis Gaertn), liściokwiat garbnikowy z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae, Terminalia chebula Retz), migdałecznik chebulowiec z rodziny trudziczkowatych (Combretaceae) jadalny zwany mirobalanem chebułowym, używany w lecznictwie, bukiew turecka (Myrobalanum) lub gałka muszkatowa,
*** określenie „wodka” lub „wódka” pojawiające się w dawnych źródłach nie jest jednoznaczne. Termin ten może oznaczać macerat wodny, destylat wodny, wodno-alkoholowy lub też nalewkę alkoholową. Autorzy tych publikacji bardzo rzadko precyzują jaki typ ekstraktu ziołowego zalecają, a jedynie sporadycznie podają szczegóły ich procesu wytwórczego.
dr inż. Krzysztof Bohdziewicz
mgr inż. Oskar M. Brożek
Literatura
Przytaczane fragmenty tekstów objęte są klauzulą Domeny Publicznej
- AlAli M., Alqubaisy M., Aljaafari M.N., AlAli A.O., Baqais L., Molouki A., Abushelaibi A., Lai K-S., Lim S-H.E. 2021. Nutraceuticals: Transformation of Conventional Foods into Health Promoters/Disease Preventers and Safety Considerations. Molecules 26. doi.org/10.3390/molecules26092540
- Anonim. 1886. Lekarz domowy, czyli niezawodne sposoby domowego i taniego leczenia rozmaitych chorób oraz opisanie rozmaitych roślin leczących przez Przyjaciela Ludzkości. Nakładem i drukiem Władysława Dyniewicza, Chicago.
- Biretowski P.J. 1772. Wiadomość ciekawa, Każdemu wielce potrzebna, o skutkach y mocy Zbóż wszelakich, jarzyn, y ziół różnych tak ogrodowych, iako y polnych. Iakie Skutki y pożytki przynoszą Człowiekowi w różnych okolicznościach, osobliwie na poratowanie zdrowia Ludzkiego służąca, z poważnych autorów dla wygody Ludzkiey krótko zebrana naprzód Roku Pańskiego 1769 w Łowiczu wydrukowana, a teraz z roskazu Jaśnie Wielmożnego I. Pana Jana Ordynata Zamoyskiego Wojewody Podolskiego, Starosty Lubelskiego, Rostockiego, Kawalera Orderów; Orła Białego, y S. Staniaława przedrukowana Roku Pańskiego 1772. W Drukarni Akademic., Zamość.
- Chmielewska M., Tys J., Petkowicz J., Petkowicz B. 2018. Żywność – po pierwsze nie szkodzić. Acta Agrophysica, 25(1); 17-34.
- Encyklopedia rolnictwa i wiadomości związek z niem mających. 1887. Red. J. T. Lubomirski, E. Stawiski, S. Przystański. Tom IV. L – O. Skład Główny w Księgarni Gebethnera i Wolfa, Warszawa.
- Haur J.K. 1679. Ziemiańska generalna oekonomika: obszernieyszy od przeszłey edycyey stylem suplementowania i we wszystkich punktach znacznie poprawiona. Drukarnia Akadem., Kraków.
- Haur J.K. 1693. Skład albo skarbiec znakomity sekretów oekonomiey ziemianskiey. Na Polach wielkich i obszernych, w sławnym na wszystek Świat Królestwie Polskim, przy Miastach Koronnych, przy Miasteczkach gęstych y naśiadłych, przy Wsiach okolicznych Królewskich, Slacheckich, Duchownych y Mieyskich znaleziony. A za osobliwym staraniem y pracowitą pilnością, dla dobra pospolitego, y pożytku ludzi wszelkiego stanu do używania wykonany (…). W drukarni Mikołaja Aleksandra Schedla, Kraków.
- Haur J.K. 1793. Ekonomika lekarska albo domowe lekarstwa przez Jakuba Kazim. Haura Dla publiczney wiadomości ku zaratowaniu zdrowia ludzkiego wynaleziona, Ktora okazuie znaki wszelkich chorob ludzkich, i skuteczne lekarstwa na też podaie. Drukarnia Karmelu Fortecy Najświętszej Maryii Panny, Berdyczów.
- Krzyżanowski E. 1901. Leki domowe zastosowane w chorobach ludzkich. P. Laskauer i W. Babicki, Warszawa.
- Marcin z Urzędowa. 1595. Herbarz polski to iest o przyrodzeniu zioł y drzew rozmaitych, y innych rzeczy do lekarstw należących, Księgi Dwoie. Doctora Marcina Urzędowa (…). W Drukarni Lazarzowey, Kraków.
- Mellin C.J. 1802. Lekarstwa domowe czyli Zbiór naylepszych, nayużytecznieyszych, i naypewnieyszych środków zachowania zdrowia ludzkiego, oraz zapobieżenia chorobom w przyzwoitym czasie. Nakładem Franciszka Gertnera, Kraków.
- Ocko Woyciech. 1581. Przymiot. W Drukarniey Łazarzowey, Kraków
- Ondrusz J. 1972. Pożywienie ludu cieszyńskiego. [w]: Płyniesz Olzo. Zarys kultury materialnej ludu cieszyńskiego, Red. Daniel Kadłubiec, Profil, Ostrawa.
- Orkisz J. 1862. Zdroje lekarskie w Salzbrunn i Szczawnicy. Nakładem autora, Warszawa.
- Poeche I. 1896. Apteczka częstochowska: niezbędny domowy poradnik w przyrządzaniu pomocnych i zbawiennych ziół, leków, dyetecznych potraw i napojów, balsamów, odwarów, nastojów, okładów, olejów i maści, przeróżnych kąpieli i innych środków w rozlicznych słabościach i chorobach i. t. d., ogłoszony pierwotnie przez klasztornego lekarza w r. 1787 na Jasnej Górze Częstochowskiej, a teraz powtórnie opracowany przez Izydora Poechego autora dzieła: Jak powinniśmy żyć? i uzupełniony cennymi środkami słynnego lekarza Hufelanda i innych, oraz ks. proboszcza Kneppa. Nakładem i drukiem J.K. Jakubowskiego, Nowy Sącz.
- Rosenblum B. 1860. 900 najlepszych środków domowych przeciw rozlicznym chorobom i cierpieniom człowieka z przyłączeniem niektórych ważniejszych przepisów lekarskich doświadczonych od kaszlu, kataru, bólu głowy, kwasów i kurczu żołądka, biegunki, hemoroidów, hypohondryi, zatwardzenia, artrytyzmu, i reumatyzmu, niemniej od duszności suchot, zatrzymania uryny, kamienia i gruzu moczowego, robaków, hysteryi, kolek, febry przemijającej, wodnej puchliny, skrofuł, choroby oczu, mdłości, zawrotu, brzęczenia w uszach, bicia serca, bezsenności, wyrzutów skórnych i t. p. tudzież skład apteczki domowej. Nakładem S.H. Merzbacha, Warszawa.
- Rozmaite serwatki uleczające. 1829. [w]: Piast Czyli Pamiętnik Technologiczny obeymuiący przepisy dla gospodarstwa domowego i wieyskiego, ogrodnictwa, sztuk pięknych, rękodzielń i rzemiosł; niemniey lekarstwa domowe, pospolite i zwierzęce. W drukarni przy ulicy Mazowieckiey, Warszawa.
- Serwatki lecznicze. 1877. [w]: Gospodyni wiejska – pismo ilustrowane dla kobiet. Nr. 10 z dnia 3 (15) maja 1877. Warszawa.
- Siennik M. 1568. Herbarz, to jest zioł tutecznych, postronnych y zamorskich opisanie: co za moc maią / a iako ich używać / tak ku przestrzeżeniu zdrowia ludzkiego / iako ku uzdrowieniu rozmaitych chorob: Teraz nowo / wedle herbarzów dziśieiszego wieku / y innych zacnych Medyków poprawiony. W drukarni Mikołaja Szarffenberga, Kraków.
- Szyttler J. 1837. Kuchmistrz nowy czyli Kuchnia udzielna dla osób osłabionych, w wieku podeszłym, tudzież do zdrowia powracających: w proporcyi na jedną osobę. W Drukarni Dyecezalney, Wilno.
- Trziszka T., Różański H. 2015. Żywność funkcjonalna i nutraceutyki w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Herbalism nr 1(1); 9-19.
- Tukałło M. 1795. Apteczka domowa, zawierająca zbiór lekarstw po wielkey części prostych, których materyały łacno się w domu znaydować mogą albo z Apteki, lub z kramu wzięte, mogą być w domu sporządzone: dla wygody y poratowania zdrowia tych, którzy nie mając w bliskości Aptek y sposobności poradzenia się Lekarzow, nie tylko nędzne prowadzić życie, ale też przed czasem umierać częstokroć muszą. W Drukarni J. K. M. y Rzeczypospolitej u XX Piarów, Wilno.
- Umiastowski P. 1591. Nauka o morowym powietrzu na czwory xiegi rozłozona. I. O przyczynach morowego powietrza. II. O znakach. III. O przestrodze y uwiarowaniu. IIII. O zachwyceniu morowego powietrza / y iako się ratować. Przez Piotra Umiastowskiego z Klimonth vv Philozophiey, y vv Lekarskiej nauce Doktora pilnie opisana. W Drukarniey Andrzeia Piotrkowczyka, Kraków.
- Waga A.S. 1837. Teorya gospodarowania wewnętrznego, czyli Zbiór wiadomości potrzebnych gospodyniom, dla użytku instytutów żeńskich. Cz. 1. W drukarni XX. Pijarów, Warszawa.
- Verma G., Mishra M.K. 2016. A review on nutraceuticals: classification and its role in various diseases. International Journal of Pharmacy & Therapeutics. 7(4); 152-160.
- Wieczorkowicz A. 1719. Compendivm Medicvm Avctvm To iest Krotkie Zebranie y Opisanie Chorob, Ich rożności, przyczyn, Znakow, sposobow do leczenia, Także rożnych sposobow robienia Wodek, Oleykow, Iulepow, Syropow, Konfitur, Maści, Plastrow &c. [...]: Na Siedm Traktatow Rozdzielone. W Drukarni Jasney Gory Częstochowskiey, Częstochowa.
