Mleczarstwo - energia, środowisko, klimat aktualne zagadnienia na lata 2020-2050

18 listopada 2021 r.

Janusz Turowski

Pracownia Usług Technicznych „Audytor” jot.tur@gmail.com

Przez wiele lat mleczarstwo w Polsce było postrzegane pod względem ekonomicznym jako dwa dość luźno ze sobą powiązane działy (sektory): dział producentów mleka (hodowców bydła mlecznego) i dział przetwórców mleka (zakładów mleczarskich). Problemy, z którymi musiał się mierzyć każdy z tych działów, różniły się i dlatego wzajemne wspieranie się w ich rozwiązywaniu było możliwe jedynie w ograniczonym stopniu. Dotyczyło to również zagadnień gospodarki energią i ochrony środowiska. Wiele zakładów mleczarskich powodowało zanieczyszczenie środowiska niedostatecznie oczyszczonymi ściekami i produktami spalania węgla kamiennego, natomiast w tym czasie oddziaływanie hodowli bydła mlecznego na środowisko było bagatelizowane, m.in. ze względu na znaczne rozproszenie produkcji mleka i konieczność zapewnienia jego dostaw w ilościach niezbędnych do zrekompensowania niedoborów mięsa. Sytuacja pogorszyła się w okresie kryzysu energetycznego lat 70-tych XX w., który zmusił przemysł mleczarski do podjęcia w następnych trzydziestu latach wielkiego wysiłku związanego z radykalną modernizacją sfery technologicznej i technicznej (wprowadzenie technologii materiałowo– i energooszczędnych, zwiększenie sprawności wytwarzania nośników ciepła, zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do wód, powietrza i gleby). Jednakże postępująca degradacja środowiska i ocieplenie klimatu spowodowały pod koniec tego okresu zmianę postrzegania mleczarstwa, początkowo w skali globalnej, a następnie regionalnej. Jako wskaźnik obciążenia środowiska i zmian klimatu zastosowano ślad węglowy mleka (emisja gazów cieplarnianych przypadająca na litr mleka), przy czym okazało się, że na wielkość tego wskaźnika w ok. 85% wpływa produkcja mleka w gospodarstwie mlecznym, a w ok. 15% – przetwarzanie w zakładzie mleczarskim. Ostateczną odpowiedzialność za środowiskową opinię dotyczącą produktów mleczarskich ponosi jednak przemysł mleczarski, który dodatkowo podlega konkurencji rynkowej ze strony producentów i przetwórców mięsa z jednej strony, oraz producentów i przetwórców surowców pochodzenia roślinnego (wegetariańskich) z drugiej strony. Utrzymanie pozycji rynkowej produktów mleczarskich wymaga stałych działań prośrodowiskowych i informacyjnych. Oznacza to konieczność zachowania aktywnej postawy mleczarstwa wobec aktualnych zagadnień dotyczących energii, środowiska, klimatu i diety, wynikających z realizacji zasad rozwoju zrównoważonego.

Realizacja rozwoju zrównoważonego i przeciwdziałanie kryzysowi klimatycznemu, a także konieczność wyżywienia stale rosnącej liczby ludności, należą do największych wyzwań ludzkości w XXI wieku. Działania w tym zakresie są podejmowane na poziomie globalnym, Unii Europejskiej i poszczególnych krajów. Mleczarstwo ma do odegrania ważną rolę, ponieważ dostarcza wartościowych składników odżywczych i jest odpowiedzialne za ok. 2,7% globalnej emisji gazów cieplarnianych (1,4 kg CO_2eq/l mleka). W 2016 r. Międzynarodowa Federacja Mleczarska (IDF/FIL) i Organizacja ds. Żywności i Rolnictwa ONZ (FAO) wydały Deklarację Rotterdamską, w której zobowiązały się do wspierania rozwoju zrównoważonego mleczarstwa oraz bioróżnorodności. Do rozwiązania problemu utraty bioróżnorodności zaproponowano wykorzystanie ekonomiczno-ekologicznej koncepcji usług ekosystemowych.

Unia Europejska postawiła sobie ambitne cele: do 2030 r. redukcja emisji gazów cieplarnianych o 40 – 55% w stosunku do 1990 r., zwiększenie efektywności energetycznej o 27%, zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych do 27%, a w 2050 r. uzyskanie neutralności klimatycznej, czyli zerowej emisji CO₂ netto. Najnowszą inicjatywą na drodze realizacji tych celów jest Europejski Zielony Ład, którego kluczowym elementem dotyczącym żywności jest strategia „od pola do stołu”. Nowoczesne i wydajne mleczarstwo krajów Unii Europejskiej ma do odegrania ważną rolę w tej inicjatywie nie tylko przez dostarczanie zdrowych i odżywczych składników diety (w coraz większym stopniu wytwarzanych w sposób ekologiczny) i zapewnienie stałego dochodu oraz zatrudnienia producentom i przetwórcom mleka, lecz także przez udział w działaniach związanych z gospodarką energią i ochroną środowiska oraz klimatu (cel: produkcja mleka o zerowym śladzie węglowym). Założenia Europejskiego Zielonego Ładu i strategii „od pola do stołu” wywołały wiele zastrzeżeń i obaw co do możliwości ich realizacji przez mleczarstwo polskie i europejskie. Stawiane wymagania są jednak uzasadnione koniecznością przeciwdziałania postępującemu kryzysowi klimatycznemu (cel: ograniczenie globalnego wzrostu temperatury do 1,5°C). W Polsce zagadnienia te są popularyzowane i dyskutowane m. in. na dorocznych konferencjach organizowanych od 1982 r. przez Stowarzyszenie Naukowo-Techniczne „Energia i środowisko w mleczarstwie”.

Europejski Zielony Ład i jego konsekwencje dla mleczarstwa

Europejski Zielony Ład jest nową (wprowadzoną w 2019 r.) strategią Unii Europejskiej na rzecz wzrostu, obejmującą jej transformację w sprawiedliwe i dobrze prosperujące społeczeństwo, które będzie w stanie skutecznie odpowiadzieć na wyzwania związane ze zmianą klimatu i degradacją środowiska, tak aby poprawić jakość życia obecnych i przyszłych pokoleń [1]. Struktura tej strategii jest przedstawiona na rys. 1.

Rysunek 1. Założenia i elementy Europejskiego Zielonego Ładu

W ramach tej strategii Unia Europejska powinna rozwinąć się w społeczeństwo żyjące w nowoczesnej, zasobooszczędnej i konkurencyjnej gospodarce oraz osiągnąć w 2050 r. zerowy poziomu emisji gazów cieplarnianych netto. Realizacja tych zadań rozpocznie się niezwłocznie i będzie skoncentrowana w czterech obszarach:

• klimat (zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych w celu ograniczenia zmian klimatu spowodowanych wzrostem temperatury Ziemi),
• środowisko (zerowy poziom emisji zanieczyszczeń i nietoksyczne środowisko, gospodarka o obiegu zamkniętym, zachowanie bioróżnorodności),
• energia (czysta energia, oszczędzanie energii i zasobów, zrównoważony transport i budownictwo),
• żywność (sprawiedliwy, zdrowy i przyjazny środowisku system żywnościowy, strategia „od pola do stołu”).

W każdym z wymienionych obszarów producenci i przetwórcy mleka powinni określić szczegółowe cele i podjąć odpowiednie działania. Do podstawowych zadań będzie należeć produkcja mleka zerowęglowego (niskoemisyjnego, neutralnego klimatycznie) i rozszerzenie użytkowania czystej energii w produkcji i przetwórstwie mleka.

Modernizacja i transformacja gospodarki krajów Unii Europejskiej w celu osiągnięcia neutralności klimatycznej już się rozpoczęła [2]. W latach 1990–2018 emisja gazów cieplarnianych zmniejszyła się o 23% przy wzroście gospodarki o 61% (rys. 2). Dążenie do osiągnięcia gospodarki zerowęglowej w 2050 r. wymaga ograniczenia emisji gazów cieplarnianych o 50 – 55% w stosunku do 1990 r. (zamiast wcześniej zakładanych 40%).

W obszarze gospodarki energią priorytetowy charakter uzyskają działania zmierzające do:

• zwiększenia efektywności energetycznej,
• znacznego zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii,
• szybkiego ograniczenia udziału węgla kamiennego, obniżenia emisyjności paliw gazowych.

Rysunek 2. Emisja gazów cieplarnianych w krajach Unii Europejskiej (UE-28) w latach 1990 – 2019 (mln t CO_2eq)

Strategia „od pola do stołu”

Działania wprowadzane w ramach strategii „od pola do stołu” mają na celu intensywne przeciwdziałanie zmianie klimatu, ochronę środowiska i zachowanie bioróżnorodności, tak aby żywność produkowana w Europie mogła stać się światowym standardem zrównoważoności [1, 3]. Główne cele tej strategii są następujące:

• zapewnienie zrównoważonej produkcji żywności,
• zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego,
• wspieranie zrównoważonego przetwórstwa żywności,
• promowanie zrównoważonej konsumpcji żywności i ułatwianie przejścia na zdrową, zrównoważoną dietę,
• ograniczenie strat i marnotrawstwa żywności,
• zwalczanie fałszowania żywności w łańcuchu dostaw.

Realizacja tych celów będzie wymagała stosowania zrównoważonych praktyk w rolnictwie i hodowli zwierząt (m. in. surowsze standardy w zakresie dobrostanu zwierząt). Wspierane będzie osiąganie celów środowiskowych i klimatycznych przez rolników i hodowców, w tym zarządzanie węglem pierwiastkowym w glebie (składowanie, sekwestracja) oraz lepsza gospodarka składnikami odżywczymi w celu podniesienia jakości wody i ograniczenia emisji.

Strategia „od pola do stołu” przewiduje do 2030 r. ograniczenie stosowania chemicznych pestycydów o 50%, nawozów o 20% i antybiotyków o 50%, a także zwiększenie do 25% powierzchni obszarów, na których stosowane będzie rolnictwo ekologiczne, co jednocześnie oznacza proporcjonalny wzrost produkcji żywności ekologicznej, w tym mleka ekologicznego. Na rys. 3 przedstawiono udział krów w gospodarstwach ekologicznych w wybranych krajach Unii Europejskiej. Obecny udział krów „ekologicznych” w Polsce jest niewielki (0,5%), a w Unii Europejskiej przy obecnym tempie wzrostu w 2030 r. powinien zostać osiągnięty poziom ok. 8% [4].

Rysunek 3. Udział krów mlecznych w gospodarstwach ekologicznych w wybranych krajach UE (%).

Obecnie rolnictwo odpowiada za 10,3% gazów cieplarnianych emitowanych w Unii Euuropejskiej, w tym prawie 70% stanowią metan i podtlenek azotu z hodowli i przetwórstwa surowców pochodzenia zwierzęcego. Wynikająca z ogólnych założeń Europejskiego Zielonego Ładu konieczność uwzględnienia w realizacji strategii „od pola do stołu” redukcji emisji gazów cieplarnianych, zwiększenia efektywności energetycznej i ochrony środowiska wzbudziła duże zaniepokojenie producentów mleka i mięsa w wielu krajach. Zwrócono uwagę na szereg sprzeczności i paradoksów, a także podano wiele argumentów za tym, że ograniczanie hodowli nie powinno być sposobem na zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych, ponieważ m. in. [5]:

• spożywanie białka zwierzęcego jest korzystne dla człowieka,
• wydajność pastwisk w Europie uległa znacznemu zwiększeniu,
• emisja jednostkowa gazów cieplarnianych z produkcji mleka i mięsa jest w Europie niższa niż w wielu innych krajach, z których konieczne byłoby importowanie mleka i mięsa,
• dobrostan zwierząt w Europie jest na wysokim poziomie,
• wzrost liczby gospodarstw ekologicznych spowoduje wzrost ceny i spadek produkcji mleka i mięsa,
• zmniejszenie pogłowia zwierząt spowoduje zmniejszenie zatrudnienia i wyludnienie wsi,
• ograniczenie produkcji mleka i mięsa oraz import wysokoprzetworzonej i anonimowej żywności spowoduje upadek dziedzictwa kulturowego związanego z wytwarzaniem, przetwarzaniem i spożywaniem żywności.

Ochrona bioróżnorodności i usługi ekosystemowe

Ochrona i przywrócenie bioróżnorodności jest jedynym sposobem zachowania jakości i ciągłości życia ludzkiego na Ziemi. Jest to uzasadnione względami ekonomicznymi i zdrowotnymi (dotyczy produkcji żywności i leków oraz usług ekosystemowych). Obecny stan bioróżnorodności na świecie staje się krytyczny, a jego poprawa nie będzie możliwa bez rozwiązania kryzysu klimatycznego. W Unii Europejskiej do 2030 r. ochroną i ścisłym monitorowaniem ma być objęte, co najmniej 30% obszarów lądowych i morskich, a także wszystkie lasy pierwotne [1]. Kluczową rolę w przywracaniu przyrody na grunty rolne i pastwiska będą odgrywać rolnicy i hodowcy, którzy dzięki utrzymaniu bioróżnorodności będą mogli łatwiej produkować bezpieczną, zrównoważoną i zdrową żywność w dobrej cenie i w zgodzie ze strategią „od pola do stołu”.

Bioróżnorodność (tzn. liczba gatunków i pula genowa) na całym świecie maleje z powodu zmiany sposobów użytkowania i nadmiernej eksploatacji gruntów oraz akwenów morskich, bezpośredniej eksploatacji zasobów naturalnych oraz zmian klimatu. Pod szczególną presją znajdują się lasy, które odgrywają decydującą rolę w pochłanianiu i magazynowaniu CO₂. Globalna tendencja w tym zakresie jest niekorzystna, co przejawia się spadkiem masy węgla pierwiastkowego w biomasie żywej i przesunięciem go do atmosfery.

Gospodarstwa prowadzące produkcję mleka w systemie pastwiskowym mają bezpośredni wpływ na zachowanie bioróżnorodności, której stan powinien być monitorowany. Do tego celu można wykorzystać zestaw prostych cząstkowych wskaźników efektywności, których wartości w kolejnych latach pozwalają określić kierunek zmian dotyczących bioróżnorodności w danym gospodarstwie lub regionie, takich jak udział trwałych łąk i pastwisk w areale gospodarstwa, udział białka produkowanego w gospodarstwie w całkowitym zużyciu białka w paszy (%), bilans azotu (kg/ha), emisja amoniaku (kg/ha), udział łąk i pastwisk bogatych w zioła i rośliny miododajne (%), udział gruntów objętych systemową ochroną krajobrazu i ochroną gatunkową (%), emisja gazów cieplarnianych (CO_2eq kg/ha, kg/l – ślad węglowy, który obejmuje fermentację jelitową, energię elektryczną, paliwa, pasze, nawozy, nawożenie, magazynowanie gnojowicy). W tym zestawie największą trudność może sprawiać dokładne obliczenie śladu węglowego mleka. W tabeli 1 przedstawiono dane o produkcji mleka i emisji gazów cieplarnianych dla europejskich krajów o największej produkcji mleka. Ślad węglowy polskiego mleka wynosi 1,30 kg CO_2eq/l i jest wyższy od średniej europejskiej, która wynosi

1,22 CO_2eq/l.

Tabela 1. Produkcja mleka i emisja gazów cieplarnianych (GHG) w wybranych krajach europejskich (2007 r.) [6]*⁾

*)wytłuszczono kraje charakteryzujące się śladem węglowym mleka niższym od średniego Usługi ekosystemowe jest to nowa koncepcja naukowa, która powstała w końcu XX w. i jest związana z ekonomią ekologiczną oraz pojęciem „kapitału naturalnego”. Usługi ekosystemowe najczęściej definiuje się jako „wkład naturalnych ekosystemów w szeroko pojmowany dobrobyt człowieka”. Można je rozumieć jako dochód wynikający z dóbr przyrody, co oznacza, że istnieje możliwość obliczenia wartości danej usługi. Takie podejście może być wykorzystane przy rozpatrywaniu różnych wariantów przedsięwzięcia realizowanego w powiązaniu z aktywnością ekosystemów.

Usługi ekosystemowe są odpowiedzialne za utrzymywanie bioróżnorodności i produkcję dóbr ekosystemowych, takich jak żywność, drewno, biopaliwa, substancje farmaceutyczne, włókna i inne produkty, a także podtrzymywanie procesów życiowych (pochłanianie i przetwarzanie odpadów, procesy regeneracji i korzyści estetyczno-kulturowe). Wyróżnia się cztery rodzaje usług ekosystemowych:

• produkcyjne (żywność, woda, surowce, zasoby genetyczne),
• regulujące (regulacja jakości powietrza i klimatu, amortyzacja ekstremalnych zjawisk pogodowych, pochłanianie odpadów, kontrola żyzności gleb, zapylanie roślin),
• przestrzeni życiowej (siedliska gatunków, utrzymywanie bioróżnorodności w puli genetycznej),
• kulturowe (bodźce estetyczne i poznawczee, rekreacja, turystyka, inspiracja dla kultury i sztuki).

Do niedawna nie dostrzegano wyraźnego związku między stanem (zdrowiem) ekosystemów i wynikami działalności gospodarczej. Stwierdzenie to dotyczy również zakładów przetwórstwa mleczarskiego, które są zależne od regularnych dostaw mleka, a te z kolei zależą od dostępności pastwisk dla zwierząt mlecznych. Do powstania pastwisk o wysokiej jakości niezbędne są zdrowe grunty i dostępność wody oraz innych zasobów naturalnych, w tym działalność wielu gatunków roślin i zwierząt. Badania ankietowe przeprowadzone wśród kadry zarządzającej przedsiębiorstw mleczarskich wskazują, że obecnie za najważniejszy problem w dziedzinie gospodarki energią i środowiskiem uważa się ilość i ładunek ścieków oraz trudności z ich oczyszczaniem, a w niektórych wypadkach dodatkowo zasolenie gleby. Sprawy ściśle energetyczne, takie jak bezpieczeństwo dostaw energii, mają charakter drugorzędny i nie są traktowane jako problem środowiskowy najbliższej przyszłości. Z kolei jako kwestie o znaczeniu trzeciorzędnym traktuje się dostępność wody, zmiany klimatyczne, bioróżnorodność, gospodarkę odpadami, zużycie wody, zdrowie gleby, emisję ditlenku węgla i gromadzenie węgla pierwiastkowego w glebie. Oznacza to, że problemy środowiskowe i klimatyczne, w tym związane z bioróżnorodnością i usługami ekosystemowymi, są uznawane przez menadżerów za kwestie trzeciorzędne, ponieważ obecne systemy zarządzania i wynagradzania nie wiążą tych kwestii z pozytywnymi wynikami biznesowymi.

Ślad węglowy mleka. Droga do mleczarstwa zerowęglowego (niskoemisyjnego)

Hodowla krów i produkcja mleka powoduje ogromną emisję gazów cieplarnianych, przede wszystkim metanu z fermentacji jelitowej, podtlenku azotu z zagospodarowania gnojowicy i ditlenku węgla ze spalania paliw. Mleko jest również obciążone emisjami z produkcji pasz, nawozów sztucznych, paliw, energii elektrycznej i materiałów pomocniczych. Ślad węglowy polskiego mleka wynosi ok. 1,30 kg CO_2eq/l mleka, a całkowita emisja gazów cieplarnianych przypisywana produkcji mleka wynosi ok. 15,6 mln t CO_2eq. Na rys. 4 przedstawiono typowe proporcje udziałów poszczególnych źródeł emisji GHG z produkcji mleka w gospodarstwie mlecznym.

Rysunek 4. Typowe źródła emisji gazów cieplarnianych (jako CO_2eq) z produkcji mleka

W latach 1995 – 2015 w wielu krajach ograniczono ślad węglowy mleka o ok. 20 – 25%, ale droga do mleczarstwa zerowęglowego jest daleka i trudna. Nieliczni wielcy producenci mleka deklarują dostarczanie mleka zerowęglowego „na bramie farmy” w latach 2035 – 2040 (w 2050 r. całe mleczarstwo Unii Europejskiej powinno produkować mleko zerowęglowe). Dodatkowym utrudnieniem będzie wymagane zwiększenie udziału mleka „ekologicznego”, którego ślad węglowy jest przeważnie wyższy niż mleka konwencjonalnego.

W Polsce w latach 1988 – 2007 nastąpił znaczny spadek emisji gazów cieplarnianych z rolnictwa, w tym z produkcji mleka (rys. 5), ale od 2007 r. emisja tych gazów utrzymuje się na stałym poziomie. Oznacza to, że od kilkunastu lat nie są podejmowane efektywne działania w celu zmniejszenia emisji tych gazów w związku z ochroną środowiska i klimatu.

Rysunek 5. Emisja ditlenku węgla z produkcji mleka w Polsce w latach 1988 – 2017 (mln t).

Działania zmierzające do uzyskania mleka zerowęglowego powinny być prowadzone w jednocześnie w dwóch obszarach: produkcji mleka i przetwórstwa mleka. Konieczne jest opracowanie i konsekwentne realizowanie szczegółowej mapy drogowej, która będzie zawierała konkretne zadania i harmonogram ich wykonania. W pierwszym etapie priorytet będzie miała produkcja mleka, a w drugim etapie – przetwórstwo, dystrybucja i konsumpcja mleka.

W produkcji mleka konieczne będzie ogólne zwiększenie efektywności gospodarowania (optymalizacja metod hodowli, dobór genetyczny, chów pastwiskowy), stosowanie pasz zbilansowanych pod względem zmniejszenia emisji metanu, zastąpienie nawozów sztucznych nawozami naturalnymi, rolnictwo precyzyjne, zmniejszenie zużycia czynników chłodniczych, zmiana systemu zapłaty za mleko (premiowanie mleka niskoemisyjnego, monitorowanie śladu węglowego).

W przetwórstwie mleka konieczna będzie dokonanie głębokich zmian w transporcie (pojazdy, paliwa), paliwach i źródłach energii (czysta energia, kogeneracja, biopaliwa, bilanse energetyczne), monitoringu emisji gazów cieplarnianych (zapewnienie spadku emisji o ok. 1% rocznie). W pierwszym etapie najważniejszym sposobem redukcji emisji gazów cieplarnianych o ok. 30% (do 2030 – 2035 r.); jest wycofanie lub znaczne ograniczenie zużycia węgla kamiennego, a w drugim etapie uzyskanie mleka zerowęglowego (do 2050 r.) będzie wymagało zastosowania zaawansowanych metod (stopniowe ograniczanie zużycia gazu ziemnego, zmniejszenie emisyjności spalanych paliw, nowe konstrukcje kotłów, zwiększenie udziału źródeł odnawialnych, zmniejszenie zużycia czynników chłodniczych), zbilansowanie dostaw mleka, zdolności przerobowej i popytu na produkty mleczarskie o niskim śladzie węglowym, nowe rozwiązania w organizacji pracy. Planowane działania powinny być uwzględniać analizę zagrożeń i ryzyka ich realizacji (np. wynikające z działania siły wyższej – kryzys energetyczny, kryzys środowiskowy i klimatyczny, blokada gospodarki z powodu pandemii) i wskazywać rozwiązania alternatywne. Postęp w osiąganiu dekarbonizacji produkcji i przetwórstwa mleka powinien być prezentowany konsumentom i interesariuszom.

PODSUMOWANIE Problemy globalne i systemowe mleczarstwa na lata 2020 – 2050

• Zmiana klimatu (kryzys klimatyczny)
• Wylesienie (lasy tropikalne, produkcja soi)
• „Zielony” wegetarianizm (ograniczenie spożycia mięsa i mleka, wegańskie substytuty produktów mleczarskich, preferencje konsumentów; ślad węglowy mleka)
• Zagłada wielu gatunków owadów (zapylacze, bioróżnorodność)
• Kurczenie się zasobów wody
• Wymagania gospodarki o obiegu zamkniętym (zero odpadów, mleko zerowęglowe, ograniczenie stosowania opakowań z tworzyw sztucznych, recykling)
• Niedostateczne wsparcie inwestowania projektów zrównoważonych (subwencje, kredyty, obligacje, handel uprawnieniami do emisji)

LITERATURA

• Komisja Europejska. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Europejski Zielony Ład. Bruksela 2019
• Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiające ramy na potrzeby osiągnięcia neutralności klimatycznej i zmieniające rozporządzenie (UE) 2018/1999

(Europejskie prawo o klimacie). Wniosek. Bruksela 2020

• The dairy sector and the Green Deal. EDA 2019
• Why the dairy industry will struggle to meet the EU’s organic targets. Economic and financial analysis. ING 2021
• The 9 paradoxes of Farm to Fork. European Livestock Voice 2021
• Hagemann eal. Contribution of milk production to global greenhouse gas emissions. Env Sci Pollut Res 2012