Przegląd Mleczarski 3/2025 – Etykietowanie mleka i przetworów mlecznych źródłem rzetelnych informacji dla konsumenta. Podstawowe wymagania obowiązkowe
Informacjami na temat żywności określa się wszelkie informacje dotyczące danego środka spożywczego, udostępniane konsumentowi finalnemu za pośrednictwem etykiety, innych materiałów towarzyszących lub innych środków przekazu, w tym nowoczesnych narzędzi technologicznych lub przekazu ustnego [1].
Należy więc zauważyć, że produkt spożywczy oceniany jest zwykle pod kątem poprawności oznakowania etykiety, ale również ocenie podlegają wszelkie materiały informacyjne w innych formach, np. film reklamowy, ulotka lub tak powszechny przekaz w mediach społecznościowych.W grudniu 2024 roku minęło dziesięć lat od kiedy Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany Rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia Dyrektywy Komisji 87/250/EWG, Dyrektywy Rady 90/496/EWG, Dyrektywy Komisji 1999/10/WE, Dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, Dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz Rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004 (zwane dalej Rozporządzeniem PEiR 1169/2011) weszło w życie we wszystkich krajach Unii Europejskiej.
Celem rozporządzenia było zagwarantowanie konsumentom prawa do informacji poprzez określenie ogólnych zasad, wymogów i zakresów odpowiedzialności dotyczących etykietowania żywności, którą spożywają. Rozporządzenie PEiR 1169/2011 łączy wcześniejsze prawodawstwo, Dyrektywy 2000/13/WE w zakresie etykietowania środków spożywczych i 90/496/EWG w sprawie oznaczania wartości odżywczej środków spożywczych.
Przepis został utworzony, ponieważ swobodny przepływ bezpiecznej i dobrej dla zdrowia żywności, to zasadniczy aspekt rynku wewnętrznego, przyczyniający się w istotny sposób do zdrowia obywateli oraz mający znaczny wpływ na ich interesy społeczne i ekonomiczne.
Aby uzyskać wysoki poziom ochrony zdrowia konsumentów i zagwarantować im prawo do informacji, postanowiono zapewnić odpowiednie informowanie konsumentów na temat spożywanej przez nich żywności. Na wybory dokonywane przez konsumentów mają wpływ, m.in. względy zdrowotne, ekonomiczne, środowiskowe, społeczne i etyczne.
Etykietowaniem określa się wszelkie napisy, dane szczegółowe, znaki handlowe, nazwy marek, ilustracje lub symbole odnoszące się do danego środka spożywczego i umieszczone na wszelkiego rodzaju opakowaniach, dokumentach, ulotkach, etykietach, opaskach lub pierścieniach towarzyszących takiej żywności lub odnoszących się do niej [1].
Etykietą natomiast jest jakakolwiek metka, znak firmowy, znak handlowy, ilustracja lub inny opis pisany, drukowany, tłoczony, odbity lub w inny sposób naniesiony na opakowanie lub pojemnik z żywnością. Ma ona za zadanie przekazywać konsumentowi informacje o cechach i składzie produktów spożywczych, a co za tym idzie pozwalać na świadome podjęcie decyzji zakupowych [1].
Powinna być ona czytelna, co oznacza, że fizyczny wygląd informacji powinien być taki, dzięki któremu informacja będzie wizualnie dostępna ogółowi społeczeństwa. Wizualną dostępność określają różne elementy, m.in. rozmiar czcionki, odstępy między literami, odstępy między wierszami, grubość linii pisma, barwa czcionki, rodzaj czcionki, stosunek szerokości liter do ich wysokości, powierzchnia materiału oraz kontrast między pismem a tłem [1]. Komisja Europejska po opublikowaniu Rozporządzenia PEiR 1169/2011 planowała podjąć działania w zakresie uszczegółowienia zagadnień odnośnie czytelności, ale akt wykonawczy w tym zakresie nie powstał. W samym rozporządzeniu znajdują się szczegółowe wymogi odnośnie obowiązkowych danych wymienionych w art. 9 ust. 1 i opisanych w dalszej treści artykułu. Dane obowiązkowe znajdujące się na opakowaniu lub na załączonej do niego etykiecie powinny być wydrukowane w sposób zapewniający wyraźną czytelność, z użyciem znaków o rozmiarze czcionki co najmniej 1,2 mm.
W przypadku opakowań lub pojemników, których największa powierzchnia ma pole mniejsze niż 80 cm2, wysokość czcionki powinna wynosić co najmniej 0,9 mm [1].
Oprócz czytelności, informacje na temat żywności muszą być:
- rzetelne,
- jasne,
- łatwe do zrozumienia dla konsumenta.
Kwestię etykietowania w języku polskim reguluje również Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, która w art. 48 ust. 2 wprowadza zapis, że środki spożywcze wprowadzane do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej muszą być oznakowane w języku polskim. Środki spożywcze mogą być ponadto oznakowane w innych językach [2].
Informacje na temat żywności nie mogą wprowadzać w błąd:
- co do właściwości środka spożywczego, a w szczególności, co do jego charakteru, tożsamości, właściwości, składu, ilości, trwałości, kraju lub miejsca pochodzenia, metod wytwarzania lub produkcji,
- przez przypisywanie środkowi spożywczemu działania lub właściwości, których on nie posiada,
- przez sugerowanie, że środek spożywczy ma szczególne właściwości, gdy w rzeczywistości wszystkie podobne środki spożywcze mają takie właściwości, zwłaszcza przez szczególne podkreślanie obecności lub braku określonych składników lub składników odżywczych,
- przez sugerowanie poprzez wygląd, opis lub prezentacje graficzne, że chodzi o określony środek spożywczy lub składnik, mimo że w rzeczywistości komponent lub składnik naturalnie obecny lub zwykle stosowany w danym środku spożywczym został zastąpiony innym komponentem lub innym składnikiem [1].
Znakowanie obowiązkowe wynikające z art. 9 ust. 1 Rozporządzenia PEiR 1169/2011
Nazwa żywności
Nazwa żywności to precyzyjna informacja o tym, co znajduje się w opakowaniu. Nazwa środka spożywczego nie może być zastąpiona nazwą chronioną jako własność intelektualna, nazwą marki lub nazwą wymyśloną.
Nazwą żywności może być nazwa przewidziana w przepisach, która zgodnie z definicją oznacza nazwę środka spożywczego określoną w mających zastosowanie przepisach unijnych lub w przypadku braku takich przepisów unijnych, nazwę przewidzianą w przepisach ustawowych, wykonawczych i administracyjnych, mających zastosowanie w państwie członkowskim, w którym żywność ta jest sprzedawana konsumentowi finalnemu lub zakładom żywienia zbiorowego [1]. Takimi przykładami żywności, której nazwy są przewidziane w przepisach prawa mogą być, np. masło, mleko spożywcze, mleko w proszku czy mleko zagęszczone.
W przypadku braku nazwy w przepisach można zastosować nazwę zwyczajową, która jest akceptowana jako nazwa środka spożywczego przez konsumentów w państwie członkowskim, w którym żywność ta jest sprzedawana, bez potrzeby jej dalszego wyjaśniania [1]. W Polsce takim produktem mleczarskim z nazwą zwyczajową może być, np. mleko zsiadłe czy serek wiejski, czyli takie środki spożywcze, które konsument identyfikuje i nie ma potrzeby już dookreślania nazwy.
Jeżeli natomiast nie można na opakowaniu zastosować żadnej z powyższych nazw, wówczas produkt spożywczy powinien zawierać nazwę opisową, która oznacza nazwę zawierającą opis środka spożywczego, a w razie potrzeby również jego zastosowania, który jest wystarczająco jasny, aby umożliwić konsumentom poznanie rzeczywistego charakteru tego środka spożywczego i odróżnienie go od innych produktów, z którymi może zostać pomylony [1]. Taką nazwą może być, np. produkt do picia na bazie serwatki, tłuszczu roślinnego i owoców z kulturami jogurtowymi.
Wykaz składników
W myśl definicji z Rozporządzenia PEiR 1169/2011 składnikiem, który powinien występować w wykazie składników określa się każdą substancję lub produkt, w tym środki aromatyzujące, dodatki do żywności, enzymy spożywcze oraz każdy komponent składnika złożonego, użyte przy wytworzeniu lub przygotowywaniu danego środka spożywczego i nadal obecne w produkcie gotowym, nawet jeżeli ich forma uległa zmianie. Pozostałości nie uważa się za składniki [1].
Należy jednak pamiętać, że Rozporządzenie PEiR 1169/20011 określa odstępstwa w zakresie umieszczania w wykazie niektórych składników czy składu składników złożonych. Co więcej, art. 19 ust. 1 wskazuje, w jakich przypadkach można pominąć wykaz składników. W przypadku przetworów mlecznych, takich jak ser, masło, fermentowane mleko i śmietana/śmietanka, do których nie zostały dodane składniki inne niż przetwory mleczne, enzymy spożywcze i kultury drobnoustrojów niezbędne do produkcji lub w przypadku sera innego niż ser świeży i ser topiony, sól potrzebna do jego produkcji, można na opakowaniu produktu zupełnie pominąć wykaz składników [1]. Zapis ten jest obecny w przepisach prawa od wielu lat, ale niestety coraz rzadziej stosowany z uwagi na zapytania klientów, którzy nie mogąc znaleźć wykazu składników na opakowaniu czują się zaniepokojeni.
Składniki lub substancje pomocnicze powodujące alergie lub reakcje nietolerancji
Wykaz wszelkich składników lub substancji pomocniczych w przetwórstwie, powodujących alergie lub reakcje nietolerancji, użytych przy wytworzeniu lub przygotowywaniu żywności i nadal obecnych w produkcie gotowym, nawet jeżeli ich forma uległa zmianie znajduje się w Załączniku II Rozporządzenia PEiR 1169/2011. Nazwa substancji lub produktu wymienionego w Załączniku II powinna być podkreślona za pomocą pisma wyraźnie odróżniającego ją od reszty wykazu składników, np. za pomocą czcionki, stylu lub koloru tła [1].
Ilość określonych składników lub kategorii składników
Oznaczenie ilości składnika lub kategorii składników użytych do wytwarzania lub przygotowania danego środka spożywczego jest obowiązkowe, gdy dany składnik lub dana kategoria składników występują w nazwie środka spożywczego lub są zwykle kojarzone z tą nazwą przez konsumenta, lub są podkreślone w etykietowaniu słownie, obrazowo lub graficznie, lub są istotne w celu scharakteryzowania danego środka spożywczego i odróżnienia go od produktów, z którymi mógłby być mylony ze względu na jego nazwę lub wygląd [1]. Przykładem takiej informacji jest, np. podanie procentowej zawartości truskawki w jogurcie truskawkowym, tak aby konsument wybierając jogurt truskawkowy mógł go porównać z innym obecnym na rynku.
Ilość netto żywności
Ilość netto danego środka spożywczego jest wyrażana w litrach, centylitrach, mililitrach, kilogramach lub gramach, odpowiednio w jednostkach objętości w przypadku produktów płynnych lub w jednostkach masy w przypadku innych produktów [1].
Kwestię informacji o zawartości netto reguluje dodatkowo Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o towarach paczkowanych wraz z dokumentami wykonawczymi. Ponadto zgodnie z § 2 Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 grudnia 2014 r. w sprawie znakowania poszczególnych rodzajów środków spożywczych, ilość netto lodów, majonezu, przypraw w płynie, gęstych sosów, produktów mlecznych fermentowanych oraz mleka zagęszczonego, może być podawana w jednostkach masy lub w jednostkach objętości [3, 4].
Data minimalnej trwałości lub termin przydatności do spożycia
Na etykiety środków spożywczych nietrwałych mikrobiologicznie nanosi się termin przydatności do spożycia: „Należy spożyć do”. W pozostałych przypadkach umieszcza się datę minimalnej trwałości: „Najlepiej spożyć przed” lub „Najlepiej spożyć przed końcem” [1]. Przepisy prawa nie określają, jak należy podzielić produkty, ale w przypadku przetworów mlecznych wiele lat temu zostało ustalone, że terminem przydatności do spożycia określa się głównie przetwory z żywą mikroflorą lub poddane obróbce termicznej nie wyższej niż pasteryzacja, pozostałe znakuje się zwykle datą minimalnej trwałości.
Wszelkie specjalne warunki przechowywania lub warunki użycia
Specjalne warunki przechowywania należy podać na etykiecie, jeżeli środki spożywcze wymagają takich. Aby umożliwić odpowiednie przechowywanie lub użycie żywności po otwarciu opakowania, w stosownych przypadkach podaje się również warunki przechowywania i/lub czas na spożycie żywności po otwarciu opakowania [1]. Jest to coraz częściej stosowana praktyka, zwłaszcza gdy opakowanie zawiera więcej niż jedną sugerowaną porcję produktu.
Nazwa lub firma i adres podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo spożywcze
Nazwa i adres podmiotu powinna być zgodna z zapisami w KRS firmy.
Kraj lub miejsce pochodzenia (w pewnych przypadkach)
W przypadku przetworów mlecznych oznakowanie krajem lub miejscem pochodzenia jest informacją nieobowiązkową.
Instrukcja użycia (w pewnych w przypadkach)
Przykładem zastosowania instrukcji użycia w przypadku przetworów mlecznych jest przepis odtworzenia, np. szklanki mleka na opakowaniu mleka w proszku.
Zawartość alkoholu
W odniesieniu do napojów o zawartości alkoholu większej niż 1,2% objętościowo, należy podać rzeczywistą zawartość objętościową alkoholu.
Informacja o wartości odżywczej
Obowiązkowa informacja o wartości odżywczej weszła w życie na mocy Rozporządzenia PEiR 1169/2011 w grudniu 2016 r. Obejmuje ona wyrażanie na 100 g lub 100 ml następujących elementów: wartość energetyczną, ilość tłuszczu, kwasów tłuszczowych nasyconych, węglowodanów, cukrów, białka oraz soli.
W odpowiednich przypadkach można zamieścić – bezpośrednio w pobliżu informacji o wartości odżywczej, komunikat wskazujący, że zawartość soli wynika wyłącznie z obecności naturalnie występującego sodu [1].
Rozporządzenie określa dodatkowo zapisy odnośnie wyrażania wartości odżywczej, na porcję inną niż 100 g lub 100 ml czy w procentach referencyjnej wartości spożycia.
Inne informacje
Należy również pamiętać, że w przypadku przetworów mlecznych, czyli środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego, obowiązuje znakowanie weterynaryjnym znakiem identyfikacyjnym, zgodnie z Rozporządzeniem (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego.
Znak identyfikacyjny musi zostać naniesiony przed opuszczeniem zakładu produkcyjnego przez produkt, musi być czytelny i trwały, a czcionki muszą być łatwe do rozszyfrowania. Jednakże, kiedy opakowanie produktu jest usunięte lub jest ono dalej przetwarzane w innym zakładzie, produkt należy opatrzyć nowym znakiem. W takich przypadkach nowy znak musi wskazywać numer zatwierdzenia zakładu, w którym te czynności mają miejsce [5].
Znak musi wskazywać nazwę kraju, w którym zlokalizowany jest zakład, która jest podawana za pomocą dwuliterowego kodu, zgodnie z odpowiednią normą ISO.
Najnowsze Rozporządzenie delegowane Komisji (UE) 2024/1141 z dnia 14 grudnia 2023 r., zmieniające Załączniki II i III do Rozporządzenia (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do wymogów szczególnych, dotyczących higieny w przypadku niektórych rodzajów mięsa, produktów rybołówstwa, produktów mlecznych i jaj, wprowadza nowy skrót w znaku, w miejsce dotychczasowego „WE” (Wspólnota Europejska) stosowanego w Polsce. Zgodnie ze zmianą w przypadku nanoszenia znaku w zakładzie znajdującym się na terytorium Unii, znak ten musi mieć kształt owalny i zawierać skrót odnoszący się do Unii Europejskiej (UE) w jednym z języków urzędowych Unii: EC, EU, EL, UE, EE, AE, ES, EÚ [6]. Stosowany skrót w języku polskim „UE”, obowiązywać będzie od 1 stycznia 2029 r.
Do dnia 31 grudnia 2028 r. znak identyfikacyjny na produktach pochodzenia zwierzęcego może nadal zawierać skróty odnoszące się do wyrażenia „Wspólnota Europejska” („WE”) w wersji sprzed zmian wprowadzonych powyższym rozporządzeniem, a produkty pochodzenia zwierzęcego, które opatrzono przed tą datą takimi znakami identyfikacyjnymi, mogą pozostać w obrocie [6].
Podsumowanie
Omawiane zagadnienia stanowią bazę odnośnie etykietowania żywności. Wiele zapisów Rozporządzenia PEiR 1169/2011 ma swoje odstępstwa, a nawet interpretacje i ocena poprawności opakowania produktu spożywczego, powinna być każdorazowo indywidualnie rozpatrywana.
W grudniu 2024 r. Europejski Trybunał Obrachunkowy w wyniku przeprowadzenia kontroli, ze względu na rosnące zainteresowanie informacjami na temat żywności ze strony konsumentów, instytucji UE i innych zainteresowanych stron, opublikował sprawozdanie specjalne „Etykietowanie żywności w UE”. Trybunał ocenił, czy informacje zawarte na etykietach pozwalają konsumentom podejmować świadome decyzje przy zakupie żywności. Przeanalizował ramy prawne UE i sposób monitorowania tego, czy konsumenci rozumieją informacje na etykietach. Kontrolerzy Trybunału przyjrzeli się także systemom kontroli państw członkowskich, sposobom, w jakie sprawdzają one, czy przedsiębiorstwa spożywcze przestrzegają przepisów dotyczących etykietowania oraz sposobom, w jakie Komisja i państwa członkowskie składają sprawozdania z tych kontroli [7].
Stwierdził, że prawo konsumentów do kompleksowych i dokładnych informacji na temat żywności w ostatnich latach zyskuje na znaczeniu, wraz z rosnącym zainteresowaniem kwestiami zdrowia i dobrego samopoczucia, zrównoważonego rozwoju i przejrzystości. Równocześnie ewoluują również praktyki marketingowe i zwiększył się asortyment dostępnych produktów spożywczych [7].
mgr inż. Iwona Serocka
Zespół Normalizacyjny ds. Mleka i Przetworów Mlecznych
Krajowy Związek Spółdzielni Mleczarskich – Związek Rewizyjny w Warszawie
Literatura
- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany Rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia Dyrektywy Komisji 87/250/EWG, Dyrektywy Rady 90/496/EWG, Dyrektywy Komisji 1999/10/WE, Dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, Dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz Rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004, OJ L 304, 22/11/2011, str. 18-63, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32011R1169, dostęp 03.03.2025 r.
- Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, Dz.U.2023.1448 tj., https://dziennikustaw.gov.pl/D2023000144801.pdf, dostęp 03.03.2025 r.
- Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o towarach paczkowanych, Dz.U.2022.2255 t.j., https://dziennikustaw.gov.pl/D2022000225501.pdf, dostęp 03.03.2025 r.
- Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 grudnia 2014 r. w sprawie znakowania poszczególnych rodzajów środków spożywczych, Dz.U.2015.29 z późn. zmianami, https://dziennikustaw.gov.pl/D2015000002901.pdf, dostęp 03.03.2025 r.
- Rozporządzeniem (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego, Special edition in Polish: Chapter 03 Volume 045 P. 14 – 74, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32004R0853&qid=1740691933512, dostęp 03.03.2025 r.
- Rozporządzenie Delegowane Komisji (UE) 2024/1141 z dnia 14 grudnia 2023 r. zmieniające załączniki II i III do rozporządzenia (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do wymogów szczególnych dotyczących higieny w przypadku niektórych rodzajów mięsa, produktów rybołówstwa, produktów mlecznych i jaj, OJ L, 2024/1141, 19.4.2024, http://data.europa.eu/eli/reg_del/2024/1141/oj, dostęp 03.03.2025 r.
- Europejski Trybunał Obrachunkowy – Sprawozdanie specjalne 23/2024 – Etykietowanie żywności w UE – Konsumenci mogą się zgubić w gąszczu etykiet, https://www.eca.europa.eu/pl/publications/SR-2024-23, dostęp 03.03.2025 r.
